رمزگشایی از ماه توت‌فرنگی/ وقتی سنت‌های سرخ‌پوستی وارد دنیای نجوم می‌شود!
در حالی که برخی رسانه‌ها این شب‌ها از «ماه توت‌فرنگی» سخن می‌گویند و آن را پدیده‌ای خاص معرفی می‌کنند، کارشناسان نجوم تأکید دارند که این عنوان، نه یک پدیده علمی، بلکه یادگاری فرهنگی از سنت‌های بومی آمریکای شمالی است؛ نامی که به لطف اینترنت جهانی شده، اما هنوز برای بسیاری گمراه‌کننده است.
در حالی که این شب‌ها بسیاری از رسانه‌های جهان از طلوع «ماه توت‌فرنگی» سخن می‌گویند، بررسی‌های نجومی نشان می‌دهد این نام بیش از آن‌که به ویژگی‌های علمی ماه مربوط باشد، ریشه‌ای فرهنگی و تاریخی دارد.
بر اساس گزارش وبگاه کمبریج‌نیوز، ماه کامل یا بدر زمانی رخ می‌دهد که بخش رو به زمین سطح ماه، به طور کامل در معرض نور خورشید قرار می‌گیرد و در نتیجه از دید ناظران زمینی، سطح ماه به‌صورت کامل روشن دیده می‌شود. این پدیده در یک چرخه طبیعی هر ۲۹.۵ روز یک‌بار اتفاق می‌افتد و بخشی از تقویم قمری نجومی به شمار می‌رود.
در سال ۲۰۲۵، ماه در ساعت ۱۱ و ۱۴ دقیقه چهارشنبه ۲۱ خرداد به فاز کامل خود خواهد رسید. این زمان‌بندی مطابق با روال ماه‌های کامل، اما با تأکید رسانه‌ها بر نام خاص این ماه موسوم به توت فرنگی، بیشتر از همیشه مورد توجه قرار گرفته است.
نام‌گذاری این ماه بر اساس تقویم سنتی قبایل بومی آمریکای شمالی صورت گرفته؛ به این صورت که در ماه ژوئن، هم‌زمان با آغاز تابستان و شروع برداشت توت‌فرنگی‌های وحشی، این ماه کامل به «ماه توت‌فرنگی» معروف شده است. چنین نام‌گذاری‌هایی، سابقه‌ای چندصد ساله در فرهنگ سرخ‌پوستان دارد و بعد‌ها در منابعی، چون سالنامه آلماناک ثبت و به منابع غربی وارد شده است.
اما آنچه که «ماه توت‌فرنگی» امسال را ویژه‌تر می‌کند، موقعیت مداری و نجومی کره ماه است. به گفته منابع تخصصی، این ماه کامل در سال جاری، کم‌ارتفاع‌ترین ماه کامل در کل سال است؛ ماه در موقعیتی قرار دارد که در کمترین زاویه نسبت به افق جنوبی طلوع خواهد کرد. این وضعیت از سال ۲۰۰۶ تاکنون سابقه نداشته و تا سال ۲۰۴۳ نیز تکرار نخواهد شد.
علت این پدیده به رویدادی به نام ایستایی بزرگ ماه (Major Lunar Standstill) بازمی‌گردد؛ پدیده‌ای نجومی که هر ۱۸.۶ سال یک‌بار رخ می‌دهد و در آن، مدار ماه نسبت به صفحه مدار زمین به بیشترین میزان انحراف رو به جنوب آسمان می‌رسد. در نتیجه، اکنون می‌بینیم که ماه تقریبا از جهت جنوب شرق و وقتی به وسط آسمان می‌رسد، ارتفاع کمی از افق دارد.
افزون بر این، امسال طلوع ماه کامل که با صفت «توت‌فرنگی» از آن یاد می‌کنند، مصادف شده است با نزدیکی به نقطه‌ای از مدار زمین که سیاره ما در بیشترین فاصله خود از خورشید قرار دارد. از سوی دیگر، ماه نیز در مداری که به دور زمین طی می‌کند، در دورترین وضعیت نسبت به خورشید خواهد بود. این هم‌زمانی نادر، باعث می‌شود که فاصله میان خورشید و ماه کامل ژوئن، یکی از بیشترین فواصل ممکن در طول سال باشد.
از نظر ظاهری نیز، به‌دلیل پایین بودن زاویه طلوع، ماه در نتیجه نوعی خطای دید، بزرگ‌تر از حد معمول به نظر خواهد رسید. این پدیده که مشهور به نام «توهم ماه» (Moon Illusion) است، باعث می‌شود ماه در نزدیکی افق بسیار عظیم‌تر دیده شود، در حالی‌که در واقع اندازه‌اش تغییری نکرده است.
با این‌که برخی منابع به رنگ سرخ یا قرمز ماه کامل امسال اشاره می‌کنند، اما این ماه به هیچ وجه به اندازه‌ی پدیده ماه‌گرفتگی تیره و قرمز نیست. رنگ آن تنها ممکن است به‌دلیل موقعیت پایین در آسمان، اندکی متمایل به نارنجی یا زرد دیده شود، که آن هم به علت عبور نور از لایه‌های غبارآلود جو در نزدیکی افق است.
در همین راستا برای بررسی دقیق‌تر این پدیده و ریشه‌های فرهنگی و رسانه‌ای آن با کاظم کوکرم، سخنگوی کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران و سردبیر اسبق مجله نجوم به گفت‌و‌گو نشستیم.
کاظم کوکرم، سخنگوی کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران درباره اصطلاح «ماه توت‌فرنگی» می‌گوید: «این نام و نام‌هایی مشابه مانند "ماه گرگ"، "ماه صورتی"، "ماه ذرت" یا "ماه کرم" بر پایه‌ی سنت‌های بومیان آمریکای شمالی شکل گرفته‌اند. آنها برای هر ماه کامل در طول سال، نامی انتخاب می‌کردند که بازتاب‌دهنده طبیعت و زندگی آن زمان از سال بوده است.»
او ادامه می‌دهد: «مثلاً در ماه ژوئن، هم‌زمان با فصل برداشت توت‌فرنگی در ایالت‌های شمالی آمریکا، ماه کامل را "ماه توت‌فرنگی " می‌نامیدند. یا ماه کامل آوریل، به‌دلیل شکوفایی گل‌های بهاری، "ماه صورتی" خوانده می‌شد. این نام‌ها به‌نوعی تقویم طبیعی و زیستی آن اقوام بودند.»
رسانه‌های مدرن میراث‌داران سنت‌های کهن؟
کوکرم باور دارد آنچه باعث شده این اسامی به ادبیات خبری امروز راه پیدا کنند، نه صرفاً جذابیت روایی، بلکه ترکیبی از جهانی‌شدن، نوستالژی و بازسازی هویت فرهنگی در غرب است.
وی توضیح می‌دهد: «در یک دهه اخیر، با رشد چشمگیر اینترنت و دسترسی مردم به منابع خبری بین‌المللی، بسیاری از این واژه‌های فرهنگی از زبان رسانه‌های انگلیسی وارد زبان فارسی و دیگر زبان‌ها شده‌اند. اما اغلب بدون اشاره به ریشه‌های تاریخی و بدون توضیح درباره زمینه فرهنگی‌شان، صرفاً ترجمه می‌شوند. همین موضوع باعث شکل‌گیری برداشت‌های نادرست در میان مخاطبان می‌شود.»
پشیمانی تاریخی؛ بازگشت به آیین‌های سرخ‌پوستی
به گفته این کارشناس، بخشی از این روند، نتیجه بازتاب‌های فرهنگی و اجتماعی در جوامع غربی است: «امروزه نسل آمریکایی‌ها که فرزندان مهاجران اروپایی هستند، در برابر تاریخ خشونت‌آمیز برخورد با بومیان این قاره احساس شرم دارند. در تلاش برای جبران یا به رسمیت شناختن آن گذشته، آیین‌ها و نماد‌های سرخ‌پوستی را بازخوانی و بازنمایی می‌کنند. اشاره‌های مکرر رسانه‌ها به نام‌هایی مثل "ماه توت‌فرنگی" هم در همین چارچوب قابل تحلیل است.»
آیا ماه توت‌فرنگی واقعا خاص است؟
کوکرم با قاطعیت می‌گوید: «نه. از منظر علمی، "ماه توت‌فرنگی" هیچ تفاوت فیزیکی با دیگر ماه‌های کامل ندارد.»
وی می‌افزاید: «ظاهر ماه در هر شب چهاردهم یا پانزدهم قمری بسته به شرایط جوّی و موقعیت جغرافیایی می‌تواند کمی متفاوت دیده شود. مثلاً وقتی ماه در نزدیکی افق طلوع می‌کند، به‌دلیل عبور نور از لایه‌های غبارآلود جو، رنگ آن زردتر یا نارنجی‌تر دیده می‌شود. اما این موضوع ربطی به اسم‌گذاری فرهنگی ندارد.»
همچنین به‌گفته او، مدار گردش ماه به‌دور زمین حدود ۵ درجه نسبت به مدار زمین انحراف دارد و همین باعث می‌شود در برخی شب‌ها ماه کامل اندکی جنوبی‌تر دیده شود. اما این تفاوت، برای اغلب مردم غیرقابل تشخیص است و تنها برای منجمان حرفه‌ای معنی‌دار خواهد بود.
این شب‌ها ماه کامل در آسمان؛ اما توت‌فرنگی فقط در نام
به گفته کوکرم، «ماه توت‌فرنگی» از شب گذشته (شب چهاردهم ماه قمری) در آسمان قابل رؤیت بوده و امشب نیز در وضعیت نزدیک به کامل باقی می‌ماند. او می‌گوید: «ماه از جهت جنوب‌شرق طلوع می‌کند و مسیر حرکتی آن کمی متمایل به جنوب است. اما ظاهر ماه تفاوت معناداری که با چشم غیرمسلح قابل تشخیص باشد با سایر ماه‌های کامل ندارد.»
نام‌های شاعرانه، ترجمه‌های نادقیق
این کارشناس تأکید می‌کند: «مترجمان علمی و رسانه‌ها هنگام انتشار چنین اخبار عامه‌پسندی، باید میان پدیده‌های علمی و مفاهیم فرهنگی تفکیک قائل شوند. نام‌هایی مانند "ماه توت‌فرنگی" می‌توانند به جذابیت روایت خبری کمک کنند، اما اگر بدون توضیح فرهنگی استفاده شوند، به گمراهی مخاطب منجر خواهند شد.»
«ماه توت‌فرنگی» بیش از آن‌که پدیده‌ای علمی باشد، روایتی فرهنگی از سنت‌های بومیان آمریکای شمالی است که حالا با کمک رسانه‌ها جهانی شده است. ماه کامل ژوئن نه رنگ متفاوتی دارد، نه ویژگی خارق‌العاده‌ای، اما موقعیت خاص مداری‌اش و نام شاعرانه‌اش، بهانه‌ای‌ست برای لذت بردن از آسمان شب و پیوند میان علم و فرهنگ.